Bajka: Czym jest i skąd się wywodzi?

Bajka to niezwykle ciekawa i pouczająca forma literacka, która towarzyszy ludzkości od niepamiętnych czasów. Choć dzisiaj często kojarzona jest głównie z literaturą dla dzieci, jej pierwotna rola i głębia wykraczają daleko poza prostą rozrywkę. Czym dokładnie jest bajka, jakie są jej charakterystyczne cechy i jaka jest historia tego gatunku literackiego?

Czym jest bajka? Definicja i kluczowe cechy

W najprostszym ujęciu, bajka to krótki utwór literacki, którego głównym celem jest przekazanie pewnego pouczenia, czyli morału. Często przybiera formę wierszowaną, co dodaje jej rytmu i melodyjności, ułatwiając zapamiętywanie i recytację, zwłaszcza w tradycji ustnej, z której się wywodzi. Bajki bywają również pisane prozą. Niezależnie od formy, kluczowy jest morał, który może być wyrażony jawnie – na początku utworu (tzw. promythium) lub na końcu (epimythium) – albo być ukryty, wynikając bezpośrednio z przedstawionej historii i zachowania bohaterów.

Istotną cechą bajki jest jej alegoryczność. Oznacza to, że przedstawione postaci, wydarzenia czy sytuacje nie powinny być odczytywane dosłownie. Są one symbolicznym odzwierciedleniem ludzkich typów, cech charakteru, postaw czy nawet przeciwstawnych poglądów. Bohaterami bajek mogą być ludzie, ale bardzo często spotykamy w nich zwierzęta, przedmioty, a nawet zjawiska przyrody, które zyskują ludzkie cechy (uosobienie). Na przykład, lis może symbolizować spryt, wilk – chciwość, a mrówka – pracowitość. Ta alegoryczna warstwa pozwala na subtelne, a czasem żartobliwe, komentowanie ludzkich wad i zalet oraz stosunków społecznych, często w sposób mniej bezpośredni i konfrontacyjny niż otwarte potępienie.

Bajka jest zaliczana do epiki, czyli jednego z trzech głównych rodzajów literackich, charakteryzującego się narracją, fabułą i światem przedstawionym. Jednak bajka epigramatyczna, będąca bardzo zwięzłą formą, często wierszowaną i zakończoną puentą, wykazuje wiele cech lirycznych, zbliżając się do wiersza.

Pochodzenie i rozwój bajki na przestrzeni wieków

Korzenie bajki sięgają głęboko tradycji oralnej i ludowej. Jest to gatunek, który wydaje się być wspólny dla wszystkich kultur na świecie, co potwierdzają zachowane do dziś, często szczątkowe, zabytki literackie z różnych regionów. Przekazywane z pokolenia na pokolenie opowieści o zwierzętach czy prostych sytuacjach życiowych, niosące ze sobą uniwersalne prawdy o ludzkiej naturze, stanowiły fundament dla rozwoju bajki jako formy pisanej.

Bajka w starożytnej Grecji

W kręgu kultury śródziemnomorskiej, pierwsze ślady bajki odnajdujemy już w literaturze greckiej. Pojawia się ona w twórczości tak wczesnych autorów jak Hezjod (w jego dziele „Prace i dnie”) czy Stesichor. Jednak prawdziwy rozwój i wyodrębnienie bajki jako osobnego gatunku literackiego wiąże się nierozerwalnie z postacią Ezopa. Przyjmuje się, że ten żyjący w VI wieku p.n.e. niewolnik z Frygii był autorem pierwszego zbioru pisanych prozą bajek zwierzęcych. Chociaż Ezop jest postacią na wpół legendarną, a wiele szczegółów z jego życia i twórczości pozostaje nieznanych, to właśnie jego imię stało się synonimem gatunku. W V wieku p.n.e. ukuto nawet określenie „bajki ezopowe”, które obejmowało nie tylko utwory przypisywane samemu Ezopowi, ale także wcześniejsze i późniejsze bajki o podobnej tematyce i formie. Innym ważnym greckim twórcą bajek był Babrios, który tworzył znacznie później niż Ezop.

Bajka w starożytnym Rzymie

Bajki pojawiały się również w literaturze rzymskiej, włączane do większych utworów przez takich pisarzy jak Enniusz czy Horacy. Pierwszym rzymskim autorem, który stworzył odrębny zbiór bajek, był Fedrus. Interesujące jest to, że w samej starożytności bajki nie cieszyły się w Rzymie szczególnie dużą popularnością. Zostały nawet w pewnym momencie zapomniane przez średniowiecznych czytelników, wyparte przez inny, anonimowy zbiór 98 bajek, znany jako bajki Romulusa. Mimo to, z późniejszych łacińskich bajkopisarzy na szczególną uwagę zasługuje Awian, którego utwory również miały znaczenie dla dalszego rozwoju gatunku.

Bajka w średniowieczu

Średniowiecze przyniosło głównie łacińskie przeróbki bajek starożytnych. Był to okres, w którym chrześcijaństwo i religijność dominowały w kulturze, a bajki były często adaptowane tak, by pasowały do ówczesnych realiów i służyły celom moralnym, zgodnym z nauczaniem Kościoła. Jednym z najbardziej poczytnych zbiorów tamtych czasów były bajki Waltera Anglika. Utwory o charakterze bajkowym można odnaleźć także w pismach innych średniowiecznych myślicieli i pisarzy, takich jak Jakub de Vitry, Wincenty z Beauvais czy Odo z Cheriton. Bajki w językach narodowych zaczęły pojawiać się stosunkowo późno, bo dopiero od XII wieku. We Francji w tym okresie powstał przekład bajek autorstwa Marie de France, co świadczy o stopniowym przenikaniu gatunku do literatur tworzonych w językach regionalnych.

Bajka w renesansie i czasach późniejszych

Prawdziwy wzrost popularności bajki jako samodzielnego gatunku nastąpił w okresie renesansu. Humanistyczne zainteresowanie człowiekiem i światem, a także powrót do wzorców antycznych, sprzyjały rozwojowi formy, która w alegoryczny sposób komentowała ludzkie zachowania i obyczaje. W renesansie tworzyli m.in. Rimicjusz (Rinuccio) i Erazm z Rotterdamu. Jednak światową sławę bajce przyniosły dzieła autorów z późniejszych epok. W XVII wieku we Francji tworzył genialny Jean de La Fontaine, którego bajki, często oparte na motywach ezopowych, charakteryzowały się mistrzowskim językiem i głębią obserwacji psychologicznej. W XVIII wieku w Niemczech znaczącą postacią był Gotthold Ephraim Lessing, a w Rosji w XIX wieku Iwan Kryłow, którzy również wnieśli istotny wkład w rozwój gatunku.

Bajka w Polsce

W Polsce bajki pojawiały się początkowo jako część większych utworów literackich, takich jak kazania, kroniki czy listy. Świadczy to o ich użytkowej funkcji – służyły jako ilustracja, przykład czy pouczenie w szerszym kontekście. Pierwszy większy, samodzielny zbiór bajek w literaturze polskiej zamieścił Biernat z Lublina w swoim „Żywocie Ezopa Fryga” na początku XVI wieku. Było to dzieło, które w dużej mierze bazowało na bajkach przypisywanych Ezopowi, adaptując je do polskich realiów językowych i kulturowych. W późniejszych wiekach bajki pisało wielu wybitnych polskich autorów, w tym Bartłomiej Paprocki, Krzysztof Niemirycz, Franciszek Dionizy Kniaźnin, Julian Ursyn Niemcewicz, a przede wszystkim Ignacy Krasicki. Jego „Bajki i przypowieści” oraz „Bajki nowe” to arcydzieła polskiego oświecenia, charakteryzujące się lapidarnością, dowcipem i głęboką mądrością, często krytykujące sarmackie wady i stosunki społeczne. W XIX wieku bajki tworzyli również romantycy, tacy jak Adam Mickiewicz, a także Aleksander Fredro i Stanisław Jachowicz.

Ezop – postać kluczowa dla historii bajki

Jak już wspomniano, postać Ezopa ma fundamentalne znaczenie dla historii bajki, zwłaszcza bajki zwierzęcej. Choć jego życie w VI wieku p.n.e. w Frygii (Azja Mniejsza) jest owiane legendą – tradycja mówi, że był niewolnikiem Jadmosa z Samos – to właśnie jemu przypisuje się wyodrębnienie bajki jako odrębnego gatunku. Uważa się go za twórcę bajki zwierzęcej, w której bohaterami są zwierzęta reprezentujące ludzkie typy. Jego bajki miały charakter moralizujący i satyryczny. Co ciekawe, wbrew dzisiejszemu postrzeganiu, bajki Ezopa nie były początkowo tworzone z myślą o dzieciach, lecz o dorosłych. Ezop w swoich utworach wyśmiewał wady i słabości ludzi, ukrywając ich pod maskami zwierzęcych postaci. Choć z pozoru zabawne i pisane prostą prozą, jego bajki zawierały gorzką prawdę o świecie i głęboką mądrość życiową.

Mądrość bajek Ezopa urzekła nawet wybitnego filozofa Sokratesa. Według relacji Platona, Sokrates podczas pobytu w więzieniu miał dojść do przekonania, że prawdziwy poeta powinien pisać przypowieści, a nie tylko abstrakcyjne myśli. Zainspirowany bajkami Ezopa, które znał na pamięć, miał nawet próbować układać je wierszem. Chociaż te próby prawdopodobnie się nie zachowały i mogły być literacką kreacją Platona, świadczy to o ogromnej popularności i szacunku, jakim cieszyły się bajki Ezopa w starożytności.

Niestety, oryginalny zbiór bajek Ezopa nie przetrwał do naszych czasów. Nie zachowała się również jego adaptacja dokonana przez Demetriusza z Faleronu w IV/III wieku p.n.e. Bajki te znamy głównie dzięki późniejszym przeróbkom wierszowanym autorstwa Fedrusa (łacińskiego bajkopisarza) i Babriosa (greckiego bajkopisarza). Na początku XIV wieku bajki przypisywane Ezopowi zebrał Maksym Planudes. Jak już wspomniano, do literatury polskiej wprowadził go Biernat z Lublina, a jego utwory były inspiracją dla wielu późniejszych bajkopisarzy, w tym dla słynnego Jeana de La Fontaine'a w XVII wieku.

Dlaczego bajka jest ważna?

Mimo upływu wieków, bajka nie straciła na znaczeniu. Jej siła tkwi w prostej formie i alegorycznym języku, który pozwala na uniwersalne przekazywanie mądrości i pouczeń moralnych. Dzięki postaciom zwierząt czy przedmiotów, łatwiej jest dostrzec i zaakceptować krytykę pewnych postaw czy zachowań, niż gdyby była ona skierowana bezpośrednio do człowieka. Bajka uczy rozróżniać dobro od zła, pokazuje konsekwencje różnych wyborów i postaw, kształtując w ten sposób wrażliwość moralną czytelnika, zarówno młodego, jak i dorosłego.

Często zadawane pytania

Czym jest morał w bajce?

Morał to główne pouczenie lub nauka, która wynika z treści bajki. Może być wyrażony jawnie na początku lub końcu utworu, albo być ukryty, wymagając od czytelnika samodzielnego przemyślenia historii i wyciągnięcia wniosków.

Kto jest uważany za ojca bajki?

Za ojca bajki, zwłaszcza bajki zwierzęcej, uważa się starożytnego greckiego bajkopisarza Ezopa.

Czy bajki były zawsze pisane dla dzieci?

Nie, pierwotnie bajki Ezopa i wielu innych wczesnych bajkopisarzy były tworzone z myślą o dorosłych i służyły komentowaniu społeczeństwa oraz ludzkich wad i zalet.

Co oznacza alegoryczność bajki?

Alegoryczność oznacza, że postaci (np. zwierzęta), przedmioty czy wydarzenia w bajce nie są dosłowne, lecz symbolizują ludzkie cechy, postawy, typy charakteru lub idee.

Gdzie w bajce może znajdować się morał?

Morał może znajdować się na początku (promythium), na końcu (epimythium) lub wynikać bezpośrednio z treści utworu.

Podsumowując, bajka to ponadczasowy gatunek literacki o bogatej historii, który od starożytności po czasy współczesne pełni ważną funkcję edukacyjną i satyryczną, bawiąc i ucząc poprzez uniwersalne prawdy ubrane w prostą, często zwierzęcą szatę.

Zainteresował Cię artykuł Bajka: Czym jest i skąd się wywodzi?? Zajrzyj też do kategorii Buty, znajdziesz tam więcej podobnych treści!